Liệu chúng ta có thể sống mà không nói dối?

Sẽ có nhiều người ngạc nhiên khi biết rằng, nói dối là một điều mà chúng ta đa phần đều giỏi. Khả năng nói dối quan trọng với con người cũng như niềm tin ta đặt vào nhau. Và nực cười thay rằng điều đó khiến chúng ta khá tệ trong việc phát hiện lời nói dối.

Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng, mỗi người trung bình nói dối ít nhất một lần/ngày. Chúng ta nói dối những người xung quanh và nói dối chính bản thân mình. Đến làm trễ vì kẹt xe nhưng thực ra do ngủ quên, deadline trễ không phải vì ốm mà lỡ say xỉn cả tối, ai đó tự lừa dối bản thân rằng mình đã sẵn sàng bước ra khỏi mối tình cũ nhưng thực ra vẫn còn nhiều cảm xúc với người đã bỏ mình.

Sống không nói dối? Được, chúng ta có thể sống không nói dối khi đơn giản là bạn chỉ cần làm điều ngược lại – “không” nói dối. Bạn có thể nói thật hoặc chọn im lặng. Đó là cách để bạn không phá luật “không nói dối” của bản thân. Có rất nhiều cách được chỉ ra để giúp chúng ta không nói dối. Tôi tin rằng những cách đó đều hiệu quả. Nhưng thử nghĩ xem, bạn có ngăn được những lời nói dối nội tại?

Chúng ta có thể dặn bản thân không được nói dối người khác nhưng sẽ nói dối bản thân đôi lúc. Những lời nói dối nội tại không thể bị lấp liếm hay giữ “im lặng” khi đó là từng dòng suy nghĩ đang chảy trong bạn.

Tôi tin rằng, chúng ta có thể không nói dối người khác về mặt lý thuyết nhưng cuộc sống sẽ phức tạp và khó khăn hơn rất nhiều, trong một xã hội cộng đồng đa chiều như hiện tại. Nói dối là một phần của cuộc sống và không phải mọi lời nói dối đều là những điều tồi tệ. 

***

Sẽ có nhiều người ngạc nhiên khi biết rằng, nói dối là một điều mà chúng ta đa phần đều giỏi. Khả năng nói dối quan trọng với con người cũng như niềm tin vào những người khác – nhưng nực cười thay rằng điều đó khiến chúng ta khá tệ trong việc phát hiện lời nói dối. 

Vì sao chúng ta không thể không nói dối?

Nói dối là một phần quan trọng của ngôn ngữ và khả năng tư duy. Trên thực tế, một trong những điều quan trọng mà trí tuệ nhân tạo cần để tới gần hơn với con người là học được khả năng tự nói dối để “hiểu” hơn cuộc sống của con người. Nói dối ra đời không lâu sau sự phát triển của ngôn ngữ. Người ta coi nói dối là khả năng chi phối người khác mà không cần sử dụng đến bạo lực. Đây được coi là chiến lược quan trọng trong quá trình tiến hóa của loài người để cạnh tranh và sinh sản, cũng giống như cách các loài động vật ngụy trang trong thiên nhiên.

Chúng ta sống trong một xã hội tiêu chuẩn kép khi người lớn dạy trẻ nhỏ không nói dối nhưng họ lại nói dối nhau và nói dối với chính trẻ nhỏ. 

Chúng ta không thể không nói dối vì sống trong một cộng đồng lớn và nói dối có tính lây lan. Nhìn những người nói dối không bị trừng phạt hay lên án, người ta có động lực hơn để nói dối vì ở sơ khởi của nhận thức, ta thấy rằng nói dối mang đến cho nhiều người lợi ích lớn.

Chúng ta nói dối để bảo vệ bản thân. Không phải ai cũng đủ tự tin để nói rằng tôi là người đồng tính công khai nếu không muốn bị ném đá tới chết ở nhiều nước. Có những niềm tin cuộc sống, danh tính cá nhân, sở thích hay các đặc điểm khiến chúng ta gặp nguy hiểm nếu nói thật và chúng ta thấy cái gì của nói thật là sự đánh đổi quá lớn.

Sống trong một thế giới toàn những lời nói thật đồng nghĩa với việc bạn sẽ nhận được những phản hồi thẳng thắn, đôi khi là phũ phàng hơn – trong cách bạn ăn mặc, nói chuyện thậm chí là hôn. Bạn nhận ra rằng đối phương không quá tập trung vào câu chuyện, bạn chẳng quan trọng lắm trong mắt nhiều người, trình độ cũng không được đánh giá cao và đôi khi, người yêu bạn cũng không yêu bạn tới vậy. Chúng ta nói rằng những lời góp ý thẳng thắn và chân thành sẽ là động lực để mỗi người phát triển nhưng đó là khi bạn biết người ta vẫn sẽ không nói hết những gì trong đầu họ với bạn. Bạn có nghĩ mọi người sẽ có nhiều vấn đề tâm lý hơn trong một thế giới không có lời nói dối khi một ngày ai đó phải nghe không biết bao lần: “Mày mập thế?”, “Mày gầy thế?”, “Dạo này trông béo vậy”.

Người ta có thể nói rằng đó là sự thật và phải chấp nhận sự thật, đấy là khi người ta chưa từng bị nói vào mặt những lời phũ phàng vậy. Đôi khi, tôi thấy thở phào khi ai đó “nói dối” rằng tôi không quá tệ đến như vậy. Chúng ta không thể không nói dối vì cũng nghĩ rằng nó sẽ tốt hơn cho người khác, những lời nói dối sẽ giúp ai đó không tự ti về bản thân, lạc quan hơn, tìm được một bước ngoặt mới trong cuộc sống hay tránh rơi vào các vấn đề tâm lý.

Bạn có nhớ hồi nhỏ khi cầm bức tranh mới vẽ đến cho bố mẹ, thay vì nói “Trông nguệch ngoạc xấu thế!” thì bố mẹ đã khen “Con vẽ đẹp quá!” không? Chúng ta đã lắng nghe những lời nói dối vô hại kể từ ngày còn nhỏ là vậy.

Chúng ta nói dối vì chúng ta coi trọng mối quan hệ hơn sự thật; ở cả những mối quan hệ cá nhân và tầm vĩ mô hơn. Các mối quan hệ ngoại giao và quốc tế sẽ chao đảo nếu người ta chỉ nói thật với nhau. 

Nói dối sẽ luôn tồn tại vì nếu không có nói dối cũng sẽ không có khái niệm nói thật. Phải biết được đâu là những lời nói dối, người ta mới biết như thế nào là sự thật. Chúng ta nói dối để biết trân trọng sự thật hơn, để hiểu giá trị của sự thật và kiến tạo những giá trị đạo đức khác của con người. 

Trẻ nhỏ nói dối một cách vô thức để học về ranh giới, trẻ vị thanh niên nói dối để tách bản thân ra khỏi sự kiểm soát của bố mẹ, người trưởng thành nói dối trong công việc, hẹn hò, gia đình, những quảng cáo trên truyền thông nói dối về công dụng của sản phẩm, chẳng có gì diệt sạch được 100% vi khuẩn hay trắng răng chỉ sau vài tuần…  Xã hội được dựng lên từ những lời nói thật, cùng với những lời nói dối. Và bạn có thể nhẩm xem, mình nói những câu nói dối kinh điển này thường xuyên tới mức nào?

Khi ai đó hỏi tôi rằng chúng ta có thể sống không nói dối không, tôi nhớ lại mỗi buổi tối ba tôi đi làm về. Ba tôi là bác sĩ, một người luôn nói với tôi về đạo đức khi thấm nhuần lời thề danh dự ngành Y Hippocrates. Nhưng đó là những buổi tối ba mệt nhoài, thất vọng, thở dài, bỏ ăn… vì đã lỡ nói dối một người bệnh, một người nhà bệnh nhân, rằng bệnh tình họ đang chuyển biến tích cực nên cứ lạc quan, rằng “Đừng lo, ngày mai anh sẽ thấy đỡ hơn nhiều”, rằng “Anh ấy đã ra đi thanh thản” thay vì vật lộn trên giường bệnh sau tai nạn thảm khốc.

***

Tôi nghĩ ba đã làm tốt nhất có thể và đó là những lời nói dối có thể đa phần bệnh nhân, người nhà bệnh nhân đều cần. 

Chúng ta, trên thực tế, khó có thể sống mà không nói dối.

Nhưng ở tận cùng của sự thật phũ phàng đó, rằng chúng ta gần như không thể sống mà không nói dối, tôi vẫn tin vào giá trị của sự thật. Bạn không thể ngừng nói dối không có nghĩa rằng để nói dối lấn át cuộc sống. Rõ ràng, chúng ta đang nói dối nhiều hơn cần thiết và đa phần lý do đều là sự bao biện khi có nhiều cách giải quyết không cần viện dẫn đến lời nói dối. Chúng ta đã quen với sự dễ dàng của những lời nói dối để gạt đi lời nói thật.

Thay vì nói dối mọi lúc, chúng ta có thể lựa chọn nói thật trong vài tình huống để hiểu nhau hơn. Thay vì nói dối, hãy nói thật để thấy yên bình, không phải nơm nớp lo sợ rằng ai đó sẽ phát hiện ra lời nói dối của mình thì sao. Tôn trọng sự thật là tôn trọng niềm tin của người khác. Nếu thế giới 100% sự thật chỉ là một ảo tưởng, hãy cứ cố gắng đẩy nó tới 90% hay nhiều hơn thế, tôi nghĩ rằng bạn sẽ thấy được cả ý nghĩa của sự thật và lời nói dối.

Hôm nay là ngày 01/04 – Quốc tế nói dối. Tôi tin rằng người ta có lý do để chỉ chọn một ngày làm ngày nói dối với niềm tin rằng, hãy để 364 ngày còn lại là những ngày nói thật. Chúng ta có thể không thể thiếu những lời nói dối trong cuộc sống nhưng hãy chỉ coi nó như một dư vị hay món tráng miệng trong một bàn tiệc, đừng để nó thành món chính dọn ra trong đời mỗi người.